۲-۲-۲-۳- طرح پنج عاملی شخصیت
نظریه پنج عاملی شخصیت که به پنج عامل بزرگ نیز معروف است از سوی دو روان شناس ساکن ایالات متحده به نام کاستا[۷۸] و مک کری[۷۹] در اواخر دهه ۸۰ میلادی ارائه شد و در اوایل دهه ۹۰ مورد ارزیابی مجدد قرار گرفت.زیر بنای این نظریه در درجه اول کارهای آیزنک بود (شایق،۱۳۸۷).
پنج عامل اصلی یا بزرگ عبارتند از نوروتیسیزم یا روان رنجور خویی، برون گرایی، باز بودن به تجربه، مسئولیت پذیری و توافق.این عوامل مجموعه ای از صفات سازش یافته هستند که میتوانند هم به فرد و هم به گروه جهت رسیدن به نیازهای اساسی شان کمک نمایند (گروسی فرشی، صوفیانی، ۱۳۸۶).
مدل پنج عاملی، طبقه بندی جامع از صفات شخصیت است که گرایش به نشان دادن الگوهای منسجم از افکار، احساسات و تمایلات است هرچند که در اصل در ایالات متحده آمریکا شناسایی شده، به نظر میرسد مدل برای توصیف ساختار شخصیتی و در طیف گسترده ای از فرهنگ ها، به کار می رود (گوسلینگ[۸۰]،۲۰۰۳، بهنقل از ماسپی).
از نظر بلوک (۱۹۹۵) عوامل روان رنجور خویی و برون گرایی از تحلیل های کتل گرفته شده و عامل باز بودن به تجربه از تحلیل کاستا و مک کری و عوامل مسئولیت پذیری و توافق از تحلیل واژگان موجود در زبان انگلیسی به دست آمده اند.بر خلاف نظریه آیزنک عوامل پیشنهادی کاستا و مک کری به طور مستقیم با مفاهیم اختلالات روان پزشکی و جنبههای زیستی شخصیت مرتبط نیستند (ماسپی، ۱۳۹۱).
آزمون شخصیتی نئو یکی از آزمون های جامعی است که پنج جنبه یا محدوده اصلی شخصیت و ویژگی های مرتبط با این جنبه ها را می سنجد.این پنج جنبه یا محدوده اصلی که در پنج شاخص آزمون مورد بررسی قرار می گیرند، امکان بررسی جامعی از شخصیت افراد بالغ را فراهم میسازد.این آزمون در سال (۱۹۸۵) از سوی کاستا و مک کری ارائه شد.آزمون شخصیت نئو، در برگیرنده یک الگوی فرضی است که از نتیجه جمع بندی پژوهش ها، با روش تحلیل عوامل بر روی ساختار شخصیت به دست آمده است.شاخص های این آزمون از گسترش و پالایش ترکیبی از منطق کلامی و روش های تحلیل عامل به دست آمده و یافته ها نزدیک به ۱۵ سال مورد پژوهش های گسترده هم بر نمونه های بالینی و هم نمونه هایی از افراد بالغ بهنجار قرارگرفته اند.آزمون ۲۴۰ سوالی نئو وسیله ای برای ارزیابی ویژگی های شخصیتی بهنجار است که توانسته کاربردهای مناسبی در موقعیت های کلینیکی، بالینی و پژوهشی از خود نشان دهد (شایق، ۱۳۸۷). چنان چه که قبلا گفته شد این آزمون دارای پنج عامل یا شاخص اصلی است، در ادامه پنج عامل شرح داده می شود.
۲-۲-۲-۳-۱- روان رنجور خویی (N)
از جمله ابعاد گسترده شخصیت، وضعیت سازگاری، ثبات عاطفی فرد، ناسازگاری و عصبیت یا روان نژندی است. اگرچه متخصصان امور بالینی، بسیاری از انواع ناراحتی های هیجانی از ترس اجتماعی،افسردگی تهییجی (نوعی از افسردگی که توأم با بی قراری است) تا کینه توزی را تفکیک کردهاند، اما بسیاری از مطالعات در این زمینه جنبههای مورد بحث دیگری را نیز نشان دادهاند. داشتن احساسات منفی همچون ترس، غم، برانگیختگی، خشم، احساس گناه، احساس کلافگی دائمی و فراگیر مبنای مقیاس روان رنجور خویی را تشکیل میدهند. از آنجا که هیجان مخرب در سازگاری فرد و محیط تأثیر دارند، در زن و مردی که دارای نمرات بالا در N باشند،احتمال بیشتری وجود دارد که دارای باورهای غیر منطقی باشند، قدرت کمتری در کنترل تکانه ها داشته باشند و درجه های انطباق ضعیف تری با دیگران و شرایط فشار روانی را نشان دهد.
همان گونه که از نامش پیدا است، بیمارانی که معمولا گرفتار حالت نوروتیک یا عصبیت میشوند، معمولا در شاخص N نمره بیشتری می گیرند. با این حال، شاخص N در آزمون نئو همانند دیگر شاخص های این آزمون، جنبههای شخصیت بهنجار را می سنجد. افراد دارای نمره بالا در این شاخص ممکن است در خطر ابتلا به برخی از اختلالات روانپزشکی باشند. باید توجه داشت که نمره های N نشان دهنده آسیب شناسی روانی نیستند. ممکن است در مواردی نمره های بالایی در این شاخص به دست آید، بدون اینکه اختلال روان پزشکی در فرد تشخیص داده شود. از سوی دیگر باید در نظر داشت که همه مواردی که دارای تشخیص روان پزشکی هستند، ضرورتا نمره بالایی در این شاخص ندارند. به طور کلی، افرادی که نمره های پایینی در شاخص روان رنجور خویی به دست می آورند، از نظر عاطفی افراد باثباتی به شمار میروند. این افراد معمولا آرام، دارای خلقی یکنواخت و راحت بوده و به آسانی میتوانند بدون برآشفتگی و مشکل رفتاری با موقعیت های بغرنج و فشار روانی روبه رو شوند (توماس[۸۱]، ۲۰۱۲).
۲-۲-۲-۳-۲- برون گرایی (E)
همان طور که میدانیم، برون گراها افراد اجتماعی هستند، اما اجتماعی بودن فقط یکی از ویژگی های این افراد در شاخص برون گرایی آزمون نئو هست.افزون بر دوست دار دیگران بودن و تمایل به شرکت در اجتماعات و میهمانی ها، این افراد در عمل قاطع، فعال و حراف یا اهل گفتگو هستند. این افراد هیجان و تحرک را دوست دارند و برآنند که به موفقیت در آینده امیدوار باشند. مقیاس های شاخص E نشان دهنده علاقه افراد به توسعه صنعت و کار خود است. در برابر برون گرایان که به روشنی قابل توصیف اند، درون گرایان را به آسانی نمی توان تعریف کرد. در برخی از جنبه ها، درون گرایی را می توان به نبود ویژگی های برون گرایی توصیف کرد.درون گرایان افرادی محافظه کارند، اما نه اینکه دوست داشتنی نباشند، مستقلاند، نه اینکه در جمع شاخص باشند، و تک رو هستند، اما تنبل و کند نیستند. درون گرایان معمولا خجالتی و در جایی که ترجیح بدهند، تنها هستند. این نکته بدان معنی نسیت که آن ها دارای اضطراب اجتماعی هستند. سرانجام اینکه هر چند درون گرایان به سر خوشی و فعالی برون گرایان نیستند، اما افراد ناخشنودی نیز نیستند.یکی از ویژگی های برجسته این افراد کنجکاوی است. این افراد علاقه زیادی به پژوهش دارند. این یافته در پژوهش های مرتبط با طرح پنج عاملی شخصیت نشان داده شده است (مک کری و کاستا، ۱۹۸۷ ؛به نقل از حق شناس، ۱۳۹۰).
۲-۲-۲-۳-۳- مسئولیت پذیری یا وجدانی بودن ©
دو ویژگی عمده توانایی کنترل تکانه ها و تمایلات و به کارگیری طرح و برنامه در رفتار، برای رسیدن به اهداف مورد بررسی در شاخص C آزمون نئو قرار می گیرند.
فرد وجدانی دارای هدف و خواست های قوی و از پیش تعیین شده است. باید توجه کرد که افراد انگشت شماری در جهان میتوانند موسیقی دان برجسته یا قهرمان ورزشی شوند، بدون اینکه چنین ویژگی داشته باشند. در جنبههای مثبت این شاخص، افراد دارای نمره های بالا در زمینههای حرفه ای و دانشگاهی، افراد موفقی هستند و در جنبههای منفی،نمره بالا همواره با ویژگی ایراد گیری های کسل کننده، وسواس اجباری به پاکیزگی و یا فشار فوق العاده به خود در امور کاری و حرفه ای دیده می شود.
افراد دارای نمره بالا در C افرادی دقیق و وسواسی، وقت شناس و قابل اعتماد هستند.افراد دارای نمره های پایین را نباید افرادی فاقد پایبندی به اصول اخلاقی دانست، بلکه این افراد معمولا دقت کافی را برای انجام کارها از خود نشان نمی دهند، همچنین، در جهت رسیدن به اهداف خود نیز چندان مصر و پیگیر نیستند (مک کری و همکاران، ۱۹۸۶؛ به نقل از حق شناس، ۱۳۹۰).
۲-۲-۲-۳-۴- باز بودن به تجربه (O)