معقول قابل پیشبینی بوده ولی با این وجود مشمول قاعده ی فراستریشن می شود و قرارداد منتفی می
۱ . آنه راف، پیشین، ص ۲۲۴
۲ . محمد رضا شفایی، پیشین، ص ۱۲۲
۴۷
گردد ۱ صرف اینکه طرفین یا یکی از آن ها « : . در همین زمینه یکی از حقوق دانان انگلیسی بیان میدارد
باید وقوع حادثه را به عنوان امری محتمل پیشبینی کنند مانع اجرای قاعده فراستریشن و عقیم شدن
قرارداد نمی گردد ۲ . برخی نویسندگان بر آنند که باید میان قابل پیشبینی بودن و پیشبینی شدن تفاوت
گذارد،بدین معنا که ممکن است حادثه ای به طور معقول و عرفا قابل پیشبینی باشد ولی متعهد آن را
پیشبینی نکند در این صورت طبق برخی آرای صادره از دادگاه های انگلیس ممکن است قرارداد را
منتفی تلقی کرده و تعهد را ساقط یا معلق دانست. به هر حال حقوق انگلیس بر ضرورت غیر قابل پیش
بینی بودن حادثه با آن ویژگی هایی که برشمردیم تصریح کردهاست ۷ . در واقع حادثه پیشبینی شده یا
قابل پیشبینی که اجرای قرارداد را تحت تأثیر قرار میدهد مصداق اجرای قاعده فراستریشن نمی تواند
باشد.
با توجه به نظریه غالب و حاکم در حقوق انگلیس، به نظر میرسد شرط لازم برای تحقق عدم
امکان اجرای قرارداد و عقیم شدن آن، غیر قابل پیشبینی بودن حادثه بر حسب عرف است.
نکته ی قابل توجه در این جا عدم پیشبینی صریح یا ضمنی در متن قرارداداست بدین معنا که
برخی مواقع متعاقدین به دلیل اینکه احتمال وقوع حادثه یا حوادثی را در حین اجرای قرارداد میدهند و
در واقع احتمال وقوع وقایعی را پیشبینی می نمایند، راه حل و نتیجه ی مورد علاقه ی خویش را در
صورت مواجهه با چنین حوادثی، به طور صریح و با تراضی در زمان انعقاد قرارداد در متن آن مشخص و
اعلام میکنند، به طوری که اگر چنین حالتی رخ دهد و باعث عدم امکان اجرای قرارداد شود طبق موارد
پیشبینی شده ی مصرح در عقد باید عمل نمود.
بنابرین هرگاه طرفین در قرارداد، شرط یا قید خاصی را درباره یپیشامدهایی که اثر حقوقی عقد را
تغییر میدهند،گنجانده باشند و یا چنین قیودی به طور ضمنی از قرارداد برداشت شود،قاعده ی
فراستریشن قابل اجرا و اعمال نخواهد بود ۴ .
۱ . آنه راف، پیشین، ص ۲۲۹
۲ . محمد رضا شفایی، پیشین، ص ۱۲۲
۷ . محسن اسماعیلی، پیشین، ص ۱۷۱
۴ . محمدرضا شفایی، پیشین، ص ۱۷۷
۴۸
بند سوم انتفای هدف قرارداد – ۱
این است که قرارداد برای رسیدن به غرض خاص و معلومی منعقد » انتفای هدف قرارداد « منظور از
شده،اما به دلیل اوضاع ویژه ای که پس از انعقاد قرارداد به وجود آمده،آن غرض از بین رفته و تحقق آن
قابل تصور نباشد ۲ .
در حقوق انگلیس انتفای هدف قرارداد و غیر ممکن شدن اجرای قرارداد از جمله مواردی است
که موجب منتفی شدن قرارداد و یا خاتمه پیش هنگام آن و به عبارت دیگر انحلال قرارداد میگردد. به
عنوان مثال دعوای تایلور علیه کالدول: سالن موسیقی و باغی که برای چهار شب معین اجاره داده شده
) بود و در اثر آتش سوزی ویران گردید. همچنین قضیه ی چاندلر علیه وبستر )رک به بند ۲ صفحه ۴۶
رجوع شود ۷ . نکته ی قابل توجه این است که اگر حادثه به طور جزیی هدف انعقاد قرارداد را تحت تأثیر
قرار دهد، قاعده ی فراستریشن جاری نخواهد شد. مثلا در یک دعوی در سال ۱۲۲۷ که خوانده یک
قایق حمل بار را برای جا به جایی مسافرین با هدف بازدید ایشان از حرکت ناوگان دریایی سلطنتی در
اسپیدهد ۴ و گردش یک روزه در اطراف محل استقرار ناوگان دریایی اجاره کرد. حرکت ناوگان دریایی
به علت بیماری شاه محقق نگردید.رأی دادگاه استیناف مبنی بر این شدکه بازدید از حرکت ناوگان
دریایی سلطنتی اساس انعقاد قرارداد نبوده است و به تعویق افتادن مراسم مذکور سبب اجرای قاعده ی
فراستریشن نخواهد شد ۹ .
بنابرین انتفای هدف قرارداد در جایی مطرح می شود که قراردادی با فرض وقوع حادثه ی معینی
در آینده که اساس و مبنای تراضی است، منعقد میگردد ولی این حادثه به دلایل و موانع خارجی،اتفاق
نمی افتد یا هدف اصلی یا عمده ی قرارداد که به عنوان پایه و اساس معامله مورد قبول متعاملین بوده و آن
۲٫Frustration of purpos
۲ . محسن اسماعیلی، پیشین، ص ۲۲
۷ . محمد حسن صادقی مقدم، تغییر در شرایط قرارداد، چاپ اول، تهران: نشر دادگستر، ۱۷۲۲ ، ص ۲۶۲
۴ -spithead
۹ . آنه راف، پیشین، ص ۲۱۲ و ۲۲۲
۴۹
ها در زمان عقد، در صدد دستیابی به آن هدف بوده اند، به علت بروز حوادث ناگهانی و پیشبینی نشده
از بین برود و دیگر قابل حصول و دسترسی نباشد ۱ .
به هر حال، در مواردی که قاعده ی فراستریشن جاری می شود ثمره ی آن انحلال وپایان یافتن
خود به خود قرارداد است. این عذر،موجد خیار فسخ نیست ۲ .
۱ . حیدر شفیع زاده، پیشین، ص ۲۹ و ۲۶
۲ . محسن اسماعیلی، پیشین، ص ۲۸
۵۱
فصل سوم:
علل و مصادیق عدم امکان
اجرا
۵۱
مقدمه
در فصل قبل مفهوم تعذر وانواع آن توضیح داده شد در این فصل میخواهیم علل ومصادیق تعذر
وعدم امکان اجرای قرارداد را در دو کشور مذکور بررسی نماییم.
علل و منشأ غیر ممکن شدن اجرای عقد میتواند به نفس عمل یا متعهد عمل یا طرفین قرارداد
مربوط شود، همچنین دلایل قانونی و قهری نیز در این میان میتوانند از عوامل ایجاد معذوریت در انجام
قرارداد باشند عواملی نظیر فوت متعهد یا ناتوانی او در اجرا ، تلف موضوع تعهد، جنگ یا زلزله، قانون
لاحق و… از مصادیق تعذر میباشند که در اینجا بر حسب نوع اعذار مباحث مطرح خواهند شد.هر چند
ارائه ی فهرست کامل و قطعی از علل و وقایع منتفی کننده ی قرارداد امکان پذیر نیست ولی مواردی که
در بالا بیان شد از اصلی ترین عوامل محسوب میگردند.
در حقوق ایران مباحثی تحت عنوان خیار تعذر تسلیم و تلف مبیع قبل از قبض و احکام مربوط به
آن ها به صورت صریح وجود دارد که این موارد نیز منتسب به عوامل فیزیکی و مادی میباشند.
مبحث اول : علل عدم امکان مادی اجرای عقد
از مهم ترین عللی که باعث میگردد، قرارداد منعقده، امکان اجرای خود را از دست بدهد یا عقیم شود
و در نتیجه، تعهدات طرفین ساقط گردد، علل مادی میباشد که در این مبحث به مهمترین این علل
پرداخته می شود.
گفتار اول : عدم قدرت بر تسلیم)تعذر تسلیم(
هدف نهایی از تمامی التزام ها اجرای آن ها است و تعهد نا ممکن را بایستی باطل شمرد. ولی در
برخی مواقع )عقود معوض( امکان اجرای عقد وابسته به وجود توانایی و قدرت تسلیم میباشد و به
عبارتی عدم قدرت بر تسلیم موضوع قرارداد ممکن است صور و علل مختلفی داشته باشد که وضعیت
های حقوق گوناگونی را به دنبال خواهد داشت. مثلا در مورد عقد بیع هرگاه فروشنده پس از عقد نتواند
مبیع را تسلیم خریدار نماید. این عدم قدرت او بر تسلیم ممکن است ناشی از تلف مبیع باشد یا در اثر قوه
۵۲
“