نقشه ۳-۱: مسیر انتقال گاز به اروپا از طریق خط لوله نابوکو

یکی از مهمترین دغدغه‌های کشورهای اروپایی و فعالان مرتبط در زمینه بازار گاز، انتخاب بهترین گزینه برای تأمین گاز این پروژه می‌باشد. مطالعاتی در این زمینه انجام شده است، اما تاکنون مطالعه‌ای در چارچوب نظریه بازی‌ها در این زمینه یعنی انتخاب بهترین گزینه گازرسانی ‌به این پروژه، انجام نشده است. مسأله فوق یعنی انتخاب بهترین گزینه گازرسانی ‌به این پروژه، یکی از مهمترین چالش های موجود در خصوص پروژه فوق می‌باشد. لذا بررسی توانایی و فرصت ها و چالش های گازرسانی از هر کدام از کشورهای ایران و ترکمنستان که گزینه‌های اصلی گازرسانی ‌به این منطقه هستند، مسأله بسیار خطیر و مهمی است.

۳-۶- گزینه‌های تأمین گاز پروژه خط لوله نابوکو

جهت تأمین منابع گازپروژه خط لوله نابوکو،کشورهای ایران، ترکمنستان، آذربایجان و عراق به عنوان گزینه‌های احتمالی در نظر گرفته شده اند. در ادامه، وضعیت انرژی هر کدام از کشورهای فوق بررسی می‌شود. قبل از پرداختن به وضعیت گاز هر کدام از کشورهای فوق، جایگاه ذخایر اثبات شده گاز طبیعی این کشورها ارائه می‌شود.

نمودار ۳-۱۱-جایگاه ذخایر گاز کشورهای بزرگ جهان(تریلیون متر مکعب)

Source: BP statistical review, 2014

در نمودار فوق مشاهده می‌شود که در میان ۱۰ کشور اول برخوردار از ذخایر گاز طبیعی، ایران و ترکمنستان دارای جایگاه اول و چهارم قرار دارند. کشور عراق نیز یازدهمین کشور غنی از ذخایر گاز طبیعی محسوب می‌شود. ‌بنابرین‏ از چهار کشوری که گزینه مهم گازرسانی به اروپا از طریق خط لوله نابوکو هستند، سه کشور در میان غنی ترین کشورها در دنیا هستند و تنها آذربایجان با داشتن ۰٫۹ تریلیارد متر مکعب، در رده پایینی قرار دارد و ۰٫۵ درصد از ذخایر گاز طبیعی دنیا را در خود جا داده است^[۱۰۵]. مجموعاً چهار کشور مورد نظر، بیش از ۳۰ درصد از ذخایر گاز دنیا را در اختیار دارند.

۳-۶-۱- ایران

ایران با داشتن ۱۸٫۲% از کل ذخایر ثابت شده گاز طبیعی جهان، اولین کشور بزرگ دارنده گاز می‌باشد. همچنین نسبت ذخایر به تولید که نشان دهنده سال‌های عمر میادین گازی ایران می‌باشد، بیش از ۱۰۰ سال می‌باشد^[۱۰۶].

برنامه‌ریزی توسعه صنعت گاز حول چهار محور می‌باشد: مصرف داخلی، تزریق به مخازن نفت جهت افزایش بازیافت، صادرات گاز طبیعی و کسب درآمد ارزی، تبدیل گاز به فرآورده های مختلف. ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﺮژی اﻳﺮان در ﺑﺨﺶ ﮔﺎزﺑﺮ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻬﻴﻨﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ، اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻬﻢ ﮔﺎز در ﺳﺒﺪ ﻣﺼﺮف اﻧﺮژی داﺧﻠﻲ، ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﺒﻜﻪ داﺧﻠﻲ ﺗﻮزﻳﻊ ﮔﺎز و ﺑﻬﺒﻮد و ارﺗﻘﺎء ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪه ﮔﺎز در ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ^[۱۰۷] که صادرات گاز طبیعی به لحاظ درآمدزایی و ایجاد موقعیت استراتژیک برای کشور، از اولویت های مهم سیاستگذاران می‌باشد.

در نمودار زیر روند تولید و مصرف گاز طبیعی از سال ۱۹۹۰ الی ۲۰۱۳ مشاهده می‌شود.

نمودار۳- ۱۲: روند تولید و مصرف گاز در ایران (میلیارد متر مکعب)

Source: Bp Statistical review of world energy, 2014

با نگاهی به روند تولید و مصرف گاز طبیعی در ایران مشاهده می‌شود که این دو در اکثر سال‌ها نزدیک به هم بوده اند. همچنین، ایران در سال ۲۰۱۳، به مقدار ۸٫۴ میلیارد مترمکعب گاز از طریق خط لوله صادر ‌کرده‌است که از این میان، ۷٫۵ میلیارد مترمکعب آن به ترکیه و ۰٫۹ آن به آذربایجان اختصاص داشته است. واردات گاز ایران در این سال، ۹٫۴ میلیارد مترمکعب می‌باشد که ۹ میلیارد مترمکعب از ترکمنستان و مابقی از آذربایجان می‌باشد. ‌بنابرین‏ مقادیر صادرات از واردات در این سال کمتر بوده که نشان از فزونی تقاضا بر عرضه گاز طبیعی در ایران می‌باشد. لذا ایران نمی‌تواند به عنوان صادرکننده بالفعل گاز تلقی شود منتهی با توجه به اینکه بیشترین ذخایر گازی دنیا در ایران قرار دارد، می‌تواند در آینده به عنوان مهمترین صادرکننده دنیا شناخته شود .

در نمودار زیر، روند آتی تولید و مصرف گاز طبیعی ایران با توجه به روند آغاز شده پس از اجرایی شدن فاز اول هدفمند سازی یارانه‌ها، نشان داده شده است. تولید و مصرف گاز طبیعی ایران در سال‌های ۲۰۱۰ الی ۲۰۱۳، به ترتیب ۴ و ۳ درصد می‌باشد. ادامه این روند موجب ایجاد نمودار ذیل می‌شود.

نمودار ۳-۱۳-پیش‌بینی تولید و مصرف گاز طبیعی ایران (میلیارد مترمکعب)

منبع: محاسبات نویسنده بر اساس BP statistical review, 2014

طبق این نمودار مشخص می‌شود که خالص صادرات ایران از ۴٫۴ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۳ به بیش از ۱۹ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۰ خواهد رسید. همچنین طبق روند فوق، ایران تا سال ۲۰۲۴ می‌تواند کل صادرات گاز خود را به حدود ۳۰ میلیارد مترمکعب برساند که بیش از جمع صادرات کنونی ایران به ترکیه و صادرات از طریق نابوکو خواهد بود.

چنانچه ایران بتواند فازهای باقیمانده پارس جنوبی را به اتمام برساند، توانایی تولید گاز طبیعی ایران به مراتب بیشتر خواهد شد. در این صورت و با کنترل شرایط تقاضا، صادرات گاز بسیار بیشتر از مقدار فوق امکان پذیر خواهد بود. از همین رو، بسیاری از تحلیلگران انرژی، نقش ایران را در تأمین گاز مورد نیاز دنیا در قرن بیست و یکم، مهم قلمداد می‌کنند^[۱۰۸]. منتهی برای این کار باید سیاست‌های کاهش مصرف انرژی در ایران بهبود یابند و همچنین امکان تولید بیشتر از میادین نفت و گازی به خصوص میادین گاز پارس جنوبی فراهم شود که نیاز به سرمایه‌گذاری خارجی و لذا برطرف شدن تحریم های غرب علیه ایران دارد.

۳-۶-۲- آذربایجان

ذخایر گاز طبیعی اثبات شده آذربایجان تا ۲۰۱۳ در حدود ۰٫۹ تریلیون متر مکعب تخمین زده می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق آن مربوط به میدان گازی شاه‌دنیز است .آذری گاز، یک شرکت تابعه شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت عمده فرآوری گاز طبیعی، حمل و نقل، توزیع و ذخیره سازی در بازار داخلی را بر عهده دارد. آذرنفت، دیگر شرکت فرعی شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت اکتشاف، توسعه و تولید از میادین قدیمی تر خشکی و میادین گاز طبیعی دریایی را به طور مستقیم با شرکت دولتی نفت آذربایجان بر عهده دارد.

شرکت عملیاتی بین‌المللی آذربایجان^[۱۰۹]، بزرگترین سرمایه گذار مشترک خارجی مرتبط با شرکت دولتی نفت آذربایجان است. این شرکت درگیر توسعه میادین گاز و نفت آذری چراغ گونشلی^[۱۱۰]و میدان گازی شاه دنیز است. شرکت استات اویل^[۱۱۱] و BP از بزرگترین کنسرسیومهای فعال در میدان شاه دنیز هستند که هر یک ۲۵٫۵ درصد از سهام این میدان را در مالکیت دارند.

نمودار ۳-۱۴-روند تولید و مصرف گاز طبیعی آذربایجان (میلیارد متر مکعب)

source: Source: Bp Statistical review of world energy, 2014