سوم: صرف نظر از اینکه مرتکب عمل شناسایی ،دستگیر ،پیگرد و یا محکوم شده باشد یا خیر و صرف نظر از اینکه میان بزهکار و بزه دیده رابطه خانوادگی وجود داشته باشد،شخص ممکن است بزه دیده انگاشته شود به همین علت اعلامیه اصول بنیادی عدالت برای بزه دیدگان و قربانیان سوء استفاده از قدرت درماده دوم خود ذکر نموده است.« گذشته از اینکه مرتکب عمل ،شناسایی،دستگیر ،تعقیب یامحکوم شده باشد یانه ، وگذشته از پیوند خانوادگی میان مرتکب و بزه دیده ،می توان شخص را بزه دیده دانست»این اعلامیه حتی اگر مجرمیت و مرتکب به طور قطعی اثبات نشده باشد نیز درباره بزه دیدگان اعمال می شود. برخی از قانون گذاران ،حقوقی مانند حق جبران خسارت از سوی دولت را گسترش دادهاند واز این رو،حتی اگر مرتکب جرم شناسایی نشده باشد ، طرح ادعای جبران خسارت را مجاز می شمارند. قانون گذار ایران هم با الهام از آموزه های فقهی در چنین مواردی تلاش کردهاست تا دست کم از عهده جبران زیان های مادی و مالی وارد بر برخی از بزه دیدگان برآید. برای نمونه در قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۰ ماده ۲۵۵ در صورت معلوم نبودن قاتل و ماده۲۶۰ در صورت فرار قاتل عمومی و دسترسی ناپذیری او،حکم به پرداخت دیه از بیت المال برای بزه دیدگان غیرمستقیم قتل شده است.
گفتار سوم : روابط بزه دیده (آزاردیده ) و بزهکار «مرتکب»
بزه دیدگی و بزهکاری واژگانی منفک از هم هستند ولی از نظر مفهومی چنان به هم مرتبط هستند که در عین اینکه بزه دیدگی معلول عمل بزهکاری است ، بزهکاری نیز معلول علل بزه دیدگی میگردد. بنیامین مندلسون که از او به عنوان بنیان گذار بزه دیده شناسی ثانوی(حمایتی) یاد می شود در تحقیقات خویش ،روابط بین بزه دیده و بزهکار را بررسی نموده وی پنج نوع رابطه را که منشأ زیست- روان- اجتماعی آن ها در شخصیت بزه دیده بود را مشاهده نمود و بیان داشت۱:
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱-نجفی برندآبادی،علی حسین،جرم شناسی(بزه دیده شناسی) تقریرات،دوره کارشناسی ارشد حقوق جزا وجرم شناسی (دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی ،سال تحصیلی۷۴-۷۳ ص۳۵)
۱-بزه دیده کاملاً بی گناه که می توان وی را به بزه دیده «ایده آل» توصیف نمود یعنی بزه دیده ناآگاه مثال کودک بزه دیده
۲-بزه دیده با حداقل تقصیر: بزه دیده جهل- مثال زنی که با توسل به وسایل تجربی موجبات یک زایمان ناقص را فراهم می آورد و با از دست دادن جانش سزای جهل و نادانی اش را می بیند.
۳-بزه دیده با مسئولیت مجرمانه همسان با مجرم: بزه دیده آگاه و مختار شامل:
الف- کسی که به خاطر شرط بندی خودکشی میکند(خودکشی که برخی قوانین کیفری برای آن کیفر معین کردهاند)
ب- خودکشی مبتنی برالحاق( خودکشی به خاطر الحاق یک آرمان،عقیده، مرام و…)
ج- بزه دیده ای که به خاطر یک بیماری صعب العلاج از اطرافیانش درخواست میکند به زندگی وی پایان دهند(قتل از روی ترحم).
د- زن وشوهری که مبادرت به خودکشی میکنند.
۴-بزه دیده ای که پیش از بزهکار یا به تنهایی مقصر است شامل:
الف- بزه دیده محرک؛ که با رفتار خود باعث تحریک مجرم به ارتکاب جرم می شود.
ب- بزه دیده بی احتیاط؛ که به علت نداشتن تسلط باعث وقوع تصادف می شود.
۵-بزه دیده با مسئولیت مجرمانه تام ، شامل:
الف- بزه دیده مجرم: که خود به دیگری حمله میکند ومتهم درحال دفاع مشروع مهاجم(بزه دیده) را به قتل می رساند.
ب-بزه دیده تصنعی: بزه دیده ای که در مقام شاکی ، متهم را تحت فشار قرار داده واو را تهدید میکند تا دادگاه را به اشتباه بکشاند.
پ-بزه دیده تخیلی: یعنی شاکی مبتلا به پارانویا(مانند کسی که به خاطر عدم تعادل روانی از شکایت کردن و مرافعه لذت میبرد)مثل سالمند-کودک-نوجوان درحال بلوغ
با توجه به موارد فوق در خصوص مشارکت بزه دیده درآسیب سازی نخست باید تسهیلاتی که خود بزه دیده آن را (آگاهانه و ناآگاهانه) برای وقوع بزه فراهم می آورد، دوم رفتارهایی که خطر یا مجال بزه دیدگی را فزونی می بخشد.۱
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱-نجفی ابرندآبادی،علی حسین،پیشین
سوم صدور علایمی از سوی بزه دیده وچهارمبی حفاظ بودن آماج بزه مورد توجه قرار گیرد.
گفتار چهارم : حدود و ثغور بزه دیدگی (آزاردیدگی)
همان گونه که جرایم متنوع هستند بزه دیدگان هم متنوع و گوناگون هستند بنابرین عمل مجرمانه ممکن است قتل،سرقت،تجاوز به عنف و بسیاری از جرایم دیگر باشد و بزه دیده هم ممکن است زن،مرد،سالمند و یا جوان باشد.
بزه دیدگی اصطلاحی عام بوده و درمحدوده علوم اجتماعی ،تکنولوژیکی حقوق جزا و جرم شناسی قابل بحث و بررسی است. چرا که افراد ممکن است به واسطه خطرهای اجتماعی ،صنعتی و زیست محیطی بزه دیده شوند، کلیه این موارد در بحث بزه دیده شناسی مورد توجه قرار نمی گیرند .بدین سان لازم است حدود و ثغور بزه دیدگی و بزه دیده واقع شدن را مشخص نمائیم.
مفهوم بزه دیدگی،مفهوم قدیمی است که در بسیاری از فرهنگ ها یافت می شود و به طور پیچیده ای با قربانی شدن مذهبی عجین است . و درعین حال مفهومی پیچیده هم هست،زیرا اشکال در تیپ های مختلفی از قربانی شدن وجود دارد که افراد ممکن است موضوع آن واقع شوند یا ازآن رنج ببرند،در این مفهوم«بزه دیدگی مجرمانه )یکی از انواع آن است۱.افراد ممکن است از مرگ،جراحت،نقص عضو و… به عنوان نتیجه اعمال یا ترک افعالی که هیچگونه ارتباطی با حقوق جزا و جرم ندارد رنج برده و متحمل شوند. بنابرین کاربرد این اصطلاح بسیار وسیع بوده و صرفاً محدود به جرم نیست (قربانی های آلودگی زیست محیطی ،بیماری و حوادث طبیعی ،جنگ ،ستمگری،اختناق ،شکنجه و…) از این رو بزه دیدگی و قربانی شدن بر اساس معیارهای مختلفی چون ماهیت،شکل ، قلمرو،سطح،درجه و آثار طبقه بندی می شود. این معیارها اجازه میدهند تا قربانیان جرم را از قربانیان سایر عوامل تفکیک نمائیم. اولین قدم منطقی ،تفکیک میان قربانی شدن ناشی از طبیعت و قربانی شدن به وسیله اقدامات بشری یا اشخاص است.دومین گام،تقسیم وقربانی شدن به دنبال اقدامات بشری به چند گروه کوچک تر است و در این میان باید بین خود قربانی کردن(درمورد کسانی که از چیزی رنج میبرند) و قربانی شدن ناشی از عمل دیگری فرق گذاشت.
بزه دیده شدن به وسیله اعمال ملموس بشری خود به سه دسته کوچکتر تقسیم می شود:
۱-بزه دیده شدن ساختاری؛
۲- بزه دیده شدن به وسیله جرم؛
۳-بزه دیده شدن به وسیله اعمال خسارت بار و خطاها یا سایر عواملی که مجرمانه نیست.
این تقسیمات پی درپی ،شش گروه به دست میدهد که هریک را به اختصار شرح میدهیم: